HR รีพอร์ต

มีเรื่องเล่าเก่าๆ เรื่องหนึ่งว่า คนตาบอดสามคนเจอช้างตัวหนึ่ง คนแรกจับงาแล้วบอกว่า “ช้างเหมือนเชือก” คนที่สองจับขาแล้วบอกว่า “ช้างเหมือนต้นไผ่” คนสุดท้ายจับลำตัวแล้วบอกว่า “ช้างเหมือนกำแพง” ทั้งสามคนโต้เถียงกันไม่เลิก แต่จริงๆ แล้วพวกเขาต่างก็พูดถูก – เพียงแต่มองแค่ส่วนเดียว

Donella H. Meadows นักคิดชาวอเมริกัน ต้องการให้เราเลิกเป็นคนตาบอดสามคนนั้น เธอเขียนหนังสือ “Thinking in Systems” เพื่อสอนให้เราเห็นช้างทั้งตัว – หรือที่เรียกว่า “การคิดแบบระบบ”

เริ่มต้นด้วยเรื่องใกล้ตัว: ครอบครัวที่บ้านเรา

ลองนึกภาพครอบครัวทั่วไปดูสิ พ่อทำงานหนัก แม่ดูแลบ้าน ลูกเรียนหนังสือ เห็นๆ ก็แค่คนสามคนใช้ชีวิตธรรมดา แต่ถ้ามองแบบระบบ จะเห็นภาพที่ซับซ้อนกว่านั้น

เมื่อพ่อเครียดจากงาน เขาอาจหงุดหงิดกับแม่ แม่เครียดก็อาจด่าลูก ลูกเครียดก็อาจเรียนไม่ได้ เรียนไม่ได้ก็เครียดมากขึ้น กลับมาทำให้บรรยากาศบ้านแย่ลง พ่อแม่เครียดมากขึ้น

นี่คือสิ่งที่ Meadows เรียกว่า “ห่วงป้อนกลับ” (feedback loop) – การกระทำหนึ่งส่งผลไปเรื่อยๆ แล้วกลับมาส่งผลต่อตัวเองอีกครั้ง

ระบบคืออะไรกันแน่?

Meadows อธิบายว่า ระบบคือกลุ่มของสิ่งต่างๆ ที่เชื่อมโยงกันและทำงานร่วมกันเพื่อจุดประสงค์เดียวกัน เหมือนกับวงดนตรี – มีนักดนตรีหลายคน (ส่วนประกอบ) เล่นเพลงที่เชื่อมโยงกัน (ความสัมพันธ์) เพื่อสร้างเสียงเพลงที่ไพเราะ (จุดประสงค์)

ตัวอย่างที่เราเจอทุกวัน:

• ร้านกาแฟในซอย: เจ้าของร้าน พนักงาน ลูกค้า เครื่องทำกาแฟ ทำงานร่วมกันเพื่อขายกาแฟและสร้างรายได้
• การจราจร: รถยนต์ สัญญาณไฟ ป้ายบอกทาง คนขับ ทำงานร่วมกันเพื่อให้คนเดินทางไปถึงจุดหมาย
• ร่างกายเรา: หัวใจ ปอด กระเพาะอาหาร สมอง ทำงานร่วมกันเพื่อให้เราอยู่รอด

เมื่อระบบมีชีวิตของตัวเอง

สิ่งที่น่าทึ่งของระบบคือ มันมีพฤติกรรมที่เกิดขึ้นเอง (emergent behavior) ที่ไม่มีใครวางแผนไว้

ลองดูตัวอย่างตลาดนัดวันอาทิตย์ ไม่มีใครเป็นผู้จัดการใหญ่ที่วางแผนว่าใครจะขายอะไรตรงไหน แต่พอมีคนมาขายผลไม้ คนขายข้าวก็มาขายใกล้ๆ คนขายน้ำก็มาตั้งแถวใกล้คิวยาว ระบบจัดตัวเองได้

หรือดูกิจกรรมในออฟฟิศ ถึงจะมีกฎระเบียบเขียนไว้เต็มไปหมด แต่ก็เกิด “วัฒนธรรมองค์กร” ขึ้นมาเอง บางออฟฟิศอบอุ่น บางที่เครียดตึงเครียด บางที่สนุกสนาน ทั้งๆ ที่กฎข้อบังคับเหมือนกัน

เรื่องมหัศจรรย์ของ “ห่วงป้อนกลับ”

Meadows เปรียบเทียบระบบกับการขับรถ เราไม่ได้จับพวงมาลัยแล้วปล่อยมือไป เราคอยดูว่ารถเอียงไปทางไหน แล้วค่อยปรับพวงมาลัยตลอดเวลา นี่คือ “ห่วงป้อนกลับเชิงสมดุล” ที่ช่วยรักษาเสถียรภาพ

แต่บางครั้งห่วงป้อนกลับก็ทำให้สถานการณ์รุนแรงขึ้น เหมือนไมโครโฟนที่เกิดเสียงหวีด – เสียงเข้าไมค์ ไมค์ส่งไปลำโพง ลำโพงส่งกลับมาไมค์ ดังขึ้นเรื่อยๆ

ในชีวิตจริง เราเจอห่วงป่อนแบบนี้บ่อย:

• การแข่งขันราคา: ร้านหนึ่งลดราคา คู่แข่งลดราคาตาม ร้านแรกลดอีก สุดท้ายทุกคนขาดทุน
• การแว่วเรื่อง: คนหนึ่งนินทา คนที่สองเล่าต่อแบบเว่อขึ้น คนที่สามเล่าต่อแบบสยองขึ้น สุดท้ายเรื่องเล็กกลายเป็นเรื่องใหญ่

ความคิดเชิงเส้นตรง

ปัญหาใหญ่ของคนเราคือ ชอบคิดแบบเส้นตรง A ทำให้เกิด B, B ทำให้เกิด C แต่ระบบไม่ใช่แบบนั้น มันเป็นแบบวงกลม A ส่งผลต่อ B, B ส่งผลต่อ C, C ส่งผลกลับไปหา A

Meadows ยกตัวอย่างปัญหาการจราจรติดขัด คนทั่วไปคิดว่า “ถนนน้อยเลยติดขัด สร้างถนนเพิ่มสิ” แต่พอสร้างถนนใหม่ คนขับรถเพิ่มขึ้น การจราจรติดขัดกลับแย่ลงกว่าเดิม

หรือเรื่องการศึกษา เราคิดว่า “เรียนไม่เก่งเพราะครูน้อย จ้างครูเพิ่มสิ” แต่จริงๆ ปัญหาอาจอยู่ที่ระบบการสอน หลักสูตร การประเมินผล การจูงใจ ถ้าไม่แก้ระบบ แค่เพิ่มครูอาจไม่ได้ผล

เมื่อยาเป็นพิษ

สิ่งที่น่าสนใจคือ บางครั้งการแก้ปัญหาแบบง่ายๆ กลับสร้างปัญหาใหม่ Meadows เรียกสิ่งนี้ว่า “การเลื่อนภาระ” (shifting the burden)

ลองดูตัวอย่างการใช้ยาฆ่าแมลง เริ่มแรกฆ่าแมลงได้ดี แต่พอใช้ไปนานๆ แมลงดื้อยา ต้องใช้ยาแรงขึ้น แรงขึ้น สุดท้ายแมลงยิ่งดื้อ สิ่งแวดล้อมก็เสียหาย

หรือปัญหาในบริษัท เมื่อยอดขายตก เจ้านายอาจลดราคาเพื่อให้ขายดีขึ้น แต่การลดราคาทำให้คุณภาพลดลง ลูกค้าไม่พอใจ ยอดขายตกต่ำกว่าเดิม ต้องลดราคาอีก สุดท้ายบริษัทล้มละลาย

ศิลปะการอ่านระบบ

Meadows สอนให้เราดูสัญญาณของระบบ:

ดูที่รูปแบบ ไม่ใช่เหตุการณ์: แทนที่จะสนใจว่าวันนี้ขายได้เท่าไหร่ ให้ดูว่าเทรนด์การขายเป็นอย่างไร ขาขึ้นหรือขาลง มีรูปแบบตามฤดูกาลไหม

ดูโครงสร้าง ไม่ใช่ตัวคน: เมื่อพนักงานทำงานผิดพลาดบ่อย อย่าเพิ่งโทษคน ลองดูว่าระบบงานออกแบบมาอย่างไร มีกฎระเบียบที่ทำให้คนทำผิดง่ายไหม

ดูจุดประสงค์ที่แท้จริง: บริษัทอาจบอกว่าเป้าหมายคือ “ความพึงพอใจของลูกค้า” แต่ถ้าระบบการประเมินพนักงานดูแค่ยอดขาย พนักงานก็จะโฟกัสที่ยอดขาย ไม่ใช่ความพึงพอใจของลูกค้า

เคล็ดลับการอยู่กับระบบ

ความอดทน: เพื่อนรักของนักคิดระบบ

ระบบเปลี่ยนแปลงช้า Meadows เตือนว่าอย่าคาดหวังผลลัพธ์เร็ว เหมือนการออกกำลังกาย ไม่มีใครผอมในหนึ่งวัน แต่ถ้าออกกำลังกายสม่ำเสมอหนึ่งเดือน จะเห็นผลเปลี่ยนแปลง

การปฏิรูปการศึกษาใช้เวลาหลายสิบปี การเปลี่ยนวัฒนธรรมองค์กรใช้เวลาหลายปี การลดน้ำหนักใช้เวลาหลายเดือน อย่าเร่งรีบ

ทดลองเป็นขั้นเป็นตอน

แทนที่จะเปลี่ยนทั้งระบบทีเดียว ให้ทดลองเป็นชิ้นเล็กชิ้นน้อยก่อน ดูว่าได้ผลอย่างไร แล้วค่อยขยายผล

ร้านอาหารที่อยากเพิ่มเมนูใหม่ ไม่จำเป็นต้องเปลี่ยนเมนูทั้งหมด ลองเพิ่มเมนูใหม่ 2-3 อย่างก่อน ดูว่าลูกค้าตอบรับอย่างไร

การฟังอย่างลึกซึ้ง

ระบบจะส่งสัญญาณบอกเราเอง แต่เราต้องฟังให้ออก

เมื่อพนักงานลาป่วยบ่อย อาจไม่ใช่เพราะคนป่วยจริง แต่อาจเป็นสัญญาณว่าสภาพแวดล้อมการทำงานมีปัญหา

เมื่อลูกมักจะเครียดกับการบ้าน อาจไม่ใช่เพราะลูกขี้เกียจ แต่อาจเป็นเพราะภาระการเรียนมากเกินไป

ความยืดหยุ่น: กุญแจสู่ความอยู่รอด

Meadows เน้นว่า ความแน่นอน 100% ไม่มีในโลกนี้ ระบบที่รอดได้คือระบบที่ยืดหยุ่น ปรับตัวได้

ดูต้นไผ่สิ เมื่อลมแรงพัด มันโค้งงอไปตามลม ไม่ฝืนไปต่อสู้ เลยไม่หัก แต่ต้นไม้แข็งที่ไม่ยืดหยุ่น พอลมแรงก็หักโค่น

ธุรกิจที่ประสบความสำเร็จมักเป็นธุรกิจที่ปรับตัวได้เร็ว ไม่ยึดติดกับวิธีเดิมๆ เมื่อสถานการณ์เปลี่ยน

เรื่องราวจากสำนักงานใหญ่

มีบริษัทแห่งหนึ่งที่มีปัญหา พนักงานมาสาย ลาป่วยบ่อย ผลิตภาพต่ำ เจ้านายคิดว่าพนักงานขี้เกียจ เลยจ้างที่ปรึกษามาติดตั้งระบบตรวจสอบ ใบหน้า กล้องวงจรปิด การ์ดเสียบเข้า-ออก

ผลที่ได้คือ พนักงานเครียดมากขึ้น มาทำงานแต่ไม่มีใจทำ คิดแต่เรื่องหางาน สุดท้ายคนเก่งลาออกหมด เหลือแต่คนที่หางานใหม่ไม่ได้

แต่ถ้าเจ้านายมองแบบระบบ เขาอาจพบว่า ปัญหาอยู่ที่ระบบค่าตอบแทน การจัดสรรงาน หรือสภาพแวดล้อมการทำงาน การแก้ไขตรงจุดนี้อาจได้ผลดีกว่าการควบคุม

มุมมองใหม่สู่ปัญหาเก่า

การคิดแบบระบบเปลี่ยนวิธีมองปัญหาของเรา:

ปัญหายาเสพติด: แทนที่จะโฟกัสแค่การจับกุมผู้ค้า ให้มองภาพใหญ่ ทำไมคนถึงเสพ? ขาดโอกาสในชีวิต? เครียด? หวังสิ่งผลัดใช้? การแก้ปัญหาต้องครอบคลุมทั้งด้านสังคม เศรษฐกิจ และจิตใจ

ปัญหาน้ำท่วม: แทนที่จะสร้างเขื่อนสูงขึ้นเรื่อยๆ ให้มองว่า ทำไมน้ำท่วม? ป่าไม้ถูกทำลาย? ผังเมืองไม่เหมาะสม? ระบบระบายน้ำล้าสมัย? การแก้ปัญหาต้องดูทั้งระบบ

ปัญหาความขัดแย้งในครอบครัว: แทนที่จะหาว่าใครผิดใครถูก ให้มองว่า รูปแบบการสื่อสารเป็นอย่างไร? มีความเข้าใจผิดตรงไหน? แต่ละคนมีความต้องการอะไร? การแก้ปัญหาต้องเปลี่ยนวิธีคุยกัน

บทเรียนสำคัญ: เราคือส่วนหนึ่งของระบบ

สิ่งสำคัญที่สุดที่ Meadows อยากบอกคือ เราไม่ได้อยู่นอกระบบ เราคือส่วนหนึ่งของระบบ การกระทำของเราส่งผลต่อระบบ และระบบก็ส่งผลต่อเรา

เมื่อเราเข้าใจเรื่องนี้ เราจะ:

• รับผิดชอบมากขึ้น เพราะรู้ว่าการกระทำของเรามีผลต่อคนอื่น
• อดทนมากขึ้น เพราะรู้ว่าการเปลี่ยนแปลงใช้เวลา
• ฉลาดมากขึ้น เพราะมองเห็นภาพใหญ่ไม่ติดอยู่กับรายละเอียดเล็กน้อย
• มีความหวังมากขึ้น เพราะรู้ว่าระบบเปลี่ยนได้ ถ้าเราเข้าใจมันดีพอ

เริ่มต้นจากวันนี้

การคิดแบบระบบไม่ใช่ทฤษฎีสูงส่งที่ใช้ไม่ได้จริง มันคือทักษะที่เราสามารถฝึกฝนได้ทุกวัน:

เริ่มจากการสังเกต แทนที่จะมองแค่เหตุการณ์หนึ่งเหตุการณ์ ให้มองรูปแบบ ถ้าเราโกรธใครบ่อยๆ ลองดูว่าเกิดขึ้นเมื่อไหร่ ในสถานการณ์แบบไหน

ถามคำถาม “แล้วจะเกิดอะไรขึ้นต่อไป?” เมื่อเราตัดสินใจอะไร ลองคิดว่าการตัดสินใจนั้นจะส่งผลอย่างไรในระยะยาว

ฟังให้มากขึ้น ก่อนจะเสนอวิธีแก้ปัญหา ลองฟังให้รู้ก่อนว่าปัญหาจริงๆ คืออะไร

สรุป: โลกที่เชื่อมโยงกัน

หนังสือ “Thinking in Systems” ของ Donella Meadows ไม่ได้สอนเราแค่ทฤษฎี แต่สอนเราวิธีใหม่ในการมองโลก

เมื่อเรามองโลกแบบระบบ เราจะเห็นว่าทุกสิ่งเชื่อมโยงกัน การกระทำเล็กๆ อาจส่งผลใหญ่ ปัญหาที่ดูซับซ้อนอาจมีวิธีแก้ที่ง่ายกว่าที่คิด และสิ่งที่ดูง่ายอาจซับซ้อนกว่าที่เห็น

ที่สำคัญคือ เราจะเข้าใจได้ว่า เราไม่ได้อยู่คนเดียวในโลกใบนี้ เราคือส่วนหนึ่งของภาพใหญ่ และภาพใหญ่นั้นสวยงามเพราะมีเราอยู่ด้วย

นี่คือศิลปะการคิดแบบระบบ – การมองเห็นช้างทั้งตัว ไม่ใช่แค่งา ขา หรือลำตัว แต่มองเห็นสิ่งมีชีวิตที่สมบูรณ์ ซับซ้อน และสวยงามในแบบของมันเอง

#hrรีพอร์ต